Miejsca grzebalne – tło historyczne
Najstarszy w Polsce grzebalny cmentarz to nie warszawskie Powązki – 1790, nie jest to też Cmentarz Rakowicki w Krakowie – 1803, czy też poznański Cmentarz na Wzgórzu św. Wojciecha – 1810, ale najwcześniej powstałą nekropolią jest Cmentarz zwany Starym w Ostrowie Wielkopolskim – 1784 rok.
Cmentarz, to z założenia wycinek przestrzeni odpowiednio ukształtowany z przeznaczeniem grzebalnym. Zorganizowany według konkretnych norm nakreślonych kulturowymi regułami ściśle związanymi z rytualnymi formami grzebania zmarłych. Sam pochówek w ziemi w wyznaczonym miejscu oznaczał zaistnienie tradycji zachowania i kultywowania pamięci o zmarłych. Z czasem określone zostały formy wizualne mogił. Cmentarz funkcjonujący w przestrzeni nienaruszalnej przyjęło bardzo wcześnie chrześcijaństwo o podbudowie rzymskiej. Od samego początku były to miejsca święte pozostające pod specjalną ochroną. W wieku X rozpoczęto lokalizować cmentarze w miastach w bezpośrednim sąsiedztwie kościołów. Pochówki przykościelne były wykonywane aż do wieku XVIII. Dopiero po roku 1776 w Europie zakazano takich pochówków z powodów sanitarnych. W Polsce pierwszy taki cmentarz powstał w Ostrowie Wielkopolskim. Jak mówią niektóre źródła nekropolia poza obrębem miasta powstała w 1782 roku. Większość historyków określa początek cmentarza pod Ostrowem Wielkopolskim na rok 1784. Taką datę przyjęto także w rejestrze zabytków województwa wielkopolskiego w mieście Ostrów Wielkopolski pod pozycją 492/A (12.03.1987 r.). W 2016 roku ochroną konserwatora zabytków objęto także ogrodzenie cmentarza łącznie z dwiema bramami.
Na początku cmentarz był poza granicami miasta w oddaleniu od kościoła. W tamtych czasach chowanie w innym miejscu niż na terenie przykościelnym uważane było za niegodne katolika. Z czasem przestało mieć znaczenie poczucie godności w odniesieniu do samego miejsca pochówku. Ważne miejsce na wieczny spoczynek musiało posiadać wyznaczone ogrodzeniem granice, co stanowiło o znaczeniu miejsca świętego dla zmarłych. Pierwotnie wybudowano ogrodzenie drewniane. Po 1833 roku (taka data została przyjęta przez historyków) postawione zostało ogrodzenie murowane, posadowione na fundamentach kamiennych. Mur otaczał głęboki rów mierzący około dwóch metrów. Z końcem XIX wieku zasypano go, kiedy zabrakło miejsca do pochówku samobójców, których uważano za potępionych i grzebano poza granicami cmentarza. O godności pochówku miało świadczyć otoczenie, a potem forma i wielkość nagrobka będącego wyrazem pozycji zmarłego w społeczności.
Zachęcamy do sprawdzenia współpracy Pogotowia Pogrzebowego na terenie Ostrowa Wielkopolskiego – zakłady pogrzebowe Ostrów Wielkopolski
Prawo azylu
Cmentarz ostrowiecki na przestrzeni wieków w trakcie zawirowań dziejowych były miejscem schronienia. Na terenie cmentarza odbywały się manifestacje patriotyczne w okresie zaborów. Zaborcy respektowali to święte miejsce jako prawo do azylu dla uciśnionych ostrowian. To właśnie tam patrioci mogli swobodnie wyrażać swoje narodowościowe pragnienia. Nawet w czasach okupacji cmentarz stanowił przyczółek polskości, a niejednokrotnie realne schronienie.
Zagrożenie likwidacji nekropolii
Wielokrotnie podejmowano próby likwidacji cmentarza. W 1820 Prusacy, w czasie II wojny światowej Niemcy, a po wojnie w 1962 roku komuniści. Planowano wygospodarować teren pod budowę nowych i ciągle zmieniających się projektów architektonicznych i komunikacyjnych. W 1961 roku zakazano wykonywania pochówków z mocą obowiązywania od marca 1962 roku. Wiele rodzin przeniosło groby swoich bliskich w obawie przed zniszczeniem. Niektóre groby ulegały rozpadowi na skutek zaniedbania, inne niszczone i grabione. W tym czasie podjęto decyzję o przeniesieniu rzeźby z piaskowca „Pielgrzym” z 1890 r., której autorem był Władysław Marcinkowski. Rzeźba nadal jest w podcieniach parafialnego kościoła św. Stanisława Biskupa.
Zawieszenie grzebania ciał na cmentarzu sprawiło, że cały cmentarz tracił na swojej wartości, zniszczeniu uległ otaczający go mur, grobowce, kute kraty i ogrodzenia rodzinnych grobowców. Dopiero w 1994 roku na wniosek złożony w 1982 roku przez ówczesnego proboszcza parafii (ks. Alfred Mąka) ponownie Cmentarz Stary otwarto do celów grzebalnych.
Lokalizacja Cmentarza Starego w Ostrowie Wielkopolskim
Pierwotnie cmentarz usytuowany był poza miastem. Na skutek ciągłej rozbudowy miejskich terenów już w drugiej połowie XIX wieku znalazł się w granicach miasta. Pod koniec wieku przeprowadzono prace porządkujące na cmentarzu i powiększono jego teren, a mimo to miejsca na pochówki zaczęło brakować. Z początkiem nowego stulecia założony został nowy cmentarz od strony północno-wschodniej miasta. Mimo że Stary Cmentarz był nadal czynny, to odbywały się tam nieliczne pochówki.
Na mapie dzisiejszego Ostrowa Wielkopolskiego Stary Cmentarz katolicki przynależący do parafii św. Stanisława Biskupa położony jest w południowo – wschodniej części. Mieści się między ul. F. Chopina od północy, ul. Wrocławską od zachodu a od południa graniczy ze szkolą podstawową nr 2. Niektórzy rozpoznają położenie po bliskim sąsiedztwie z Placem Bankowym.
Cmentarz w ogólnym zarysie ma kształt prostokąta o powierzchni ponad 1,2 ha. Ogrodzony murem z cegły na fundamencie z kamienia, jako spoinę zastosowano zaprawę wapienną i glinianą. Ogrodzenie to ma dwie bramy od wschodu i zachodu.
Najważniejszy cmentarz na terenie w stolicy Lubelszczyzny – przeczytaj historię cmentarza przy ul. Lipowej – Najważniejsze cmentarze w Polsce – Cmentarze lubelskie przy ul. Lipowej
Cały teren podzielono na kwatery o różnych wymiarach. Sześć kwater rozdziela główna aleja prowadząca z północy na południe i przecinające się poziome, boczne mniejsze alejki. Na środku alejki stoją figury Matki Bożej z Dzieciątkiem i św. Józefa z Dzieciątkiem. Cechą charakteryzującą te figury są wysokie i dobrze zachowane postumenty. Wzdłuż tej szerokiej głównej alejki zachowały się przepiękne stare drzewa – lipy i graby.
Nagrobek znakiem minionych czasów
Wiele nagrobków znanych i wybitnych ostrowian pochowanych na cmentarzu nie zachowało się. Inicjatywą Towarzystwa Opieki na Zabytkami w Ostrowie Wielkopolskim przygotowano i wykonano tablice memoratywne poświęcone tym zasłużonym, których groby zniszczono. Tablice te umieszczono na murze obok bramy centralnej od strony placu Bankowego.
Cmentarz Stary to miejsce spoczynku wielu osób związanych z Ostrowem. Są to uczestnicy walk zbrojnych, powstańcy powstania styczniowego, działacze społeczni, zasłużeni dla gospodarki oraz naukowcy i artyści XIX i XX wieku.
Okazałe nagrobki stały się wartością ponadczasową cmentarza. To jakby małe pomniki historii. Duża różnorodność form grobowców powstałych na przestrzeni wieków jest dowodem wpływów prądów artystycznych każdej epoki. Znajdziemy tam pomniki i rodzinne grobowce posiadające formy klasyczne, neoromantyczne, secesyjne czy kubiczne. Wyróżnia się tu neogotycki grobowiec Parczewskich. Klasycystyczną formę i dekorację ma murowany, bardzo duży grobowiec rodziny Idźkowskich.
Najliczniej zachowane groby pochodzą z XIX i początku XX wieku. Większość z nich ma kute i żeliwne ogrodzenia czy kraty o różnych, ciekawych formach stanowiące niezwykłe dekoracje. Zachowany nagrobek o najstarszej metryce pochodzi z 1842 r. Przy murze od strony południowej stoi kaplica pod wezwaniem Wskrzeszenia św. Łazarza z 1878 roku zbudowana z czerwonej cegły o charakterystycznym strzelistym wykończeniu. Od początku istnienia cmentarza pochowano na nim około 2800 osób. Swoje miejsce spoczynku mają tu postacie niezwykle istotne dla historii Ostrowa Wielkopolskiego i całej Wielkopolski.
Po otwarciu w 1994 roku pojawiły się nowe, współczesne nagrobki zwykłych ludzi.
Grupa Pogotowie Pogrzebowe
