Lubelskie nekropolie przy ul. Lipowej uważane są za jedne z najcenniejszych cmentarzy na terenie kraju, uważa się, że powstały w 1794 roku. W tym niezwykłym miejscu pochowanych zostało duże osób zasłużonych zarówno dla Lublina, jak i regionu. Najstarsza część nekropolii była otoczona lipami, z tego faktu narodził się zwyczaj nazywania tego terenu „Lipki” lub „Pod lipkami”.
W skład opisywanego zespołu wchodzą:
– cmentarz rzymskokatolicki,
– nekropolia prawosławna, na której znajduje się cerkiew pod wezwaniem Świętych Niewiast Niosących Wonności,
– cmentarz ewangelicko-augsburski,
– cmentarz wojskowo-komunalny z bramą wejściową od ulicy Białej.
Jak powstawał pierwszy z cmentarzy
Bogata historia nekropolii wiąże się z faktem, iż u schyłku XVIII w. na terenie Lublina nie było wystarczająco dużo miejsca wyznaczonego na pochówki, dostęp do krypt kościelnych i małych przyświątynnych cmentarzyków był ograniczony. Początki istnienia najstarszej części zespołu cmentarzy wiążą się z powstaniem nekropolii rzymskokatolickiej na gruntach należących do klasztoru Brygidek i był to rok 1794. Pozwolenie na otwarcie tego miejsca pochówków wydał biskup Wojciech Skarszewski. Wcześniej sporadycznie były tu organizowane pogrzeby, ponieważ katolicy nie chcieli, by mogiły ich bliskich znajdowały się z dala od kościołów. Dopiero od roku 1811 datuje się częstszą działalność w tym zakresie, początkowo dotyczyło to wolnomyślicieli, a potem chowano tu również inne osoby. W tej starej, zabytkowej części usytuowanych jest prawie tysiąc grobów wykonanych z wapienia lub piaskowca z XIX wieku. Po zapełnieniu się wolnych kwater władze miejskie i kościelne kilka razy dokupowały okoliczne tereny – przykładowo było to w 1853, w 1870, w 1899 roku oraz przed II wojną światową.
Sprawdź jak powstawał cmentarz Rakowicki w Krakowie – Najważniejsze cmentarze w Polsce – Cmentarz Rakowicki
Unikalna koegzystencja wielu kultur i wyznań
Część ewangelicko-augsburska została założona około 1825 roku, natomiast część wówczas określana jako grecko-unicka, a dziś zwana prawosławną powstała po roku 1840. Władze austriackie zdecydowały o przeznaczeniu fragmentu nekropolii rzymskokatolickiej na pochówki żołnierzy – w ten sposób powstał osobny cmentarz dziś określany jako wojskowo-komunalny. W tej części usytuowane są mogiły głównie osób walczących w obronie Polski, ale także między innymi poety Józefa Czechowicza. Na terenie zespołu nekropolii znajdują się trzy kaplice cmentarne: pod wezwaniem Wszystkich Świętych w części rzymskokatolickiej, cerkiew pod wezwaniem Świętych Niewiast Niosących Wonności w części określanej jako prawosławna, a także kaplica cmentarna wojskowo-komunalna.
Sztuka sepulkralna
Najstarsze płyty i pomniki nagrobne są zgrupowane w pobliżu kaplicy Wszystkich Świętych i nieopodal wejścia na cmentarz. W grupie tej dominuje styl klasycystyczny typowy dla tak zwanego klasycyzmu Królestwa Kongresowego. Często wykorzystywano wtedy formę steli oraz motywy antyczne. Pogańskie elementy często przeplatają się z tymi charakterystycznymi dla chrześcijaństwa, ich treści i znaczenia wzajemnie się dopełniają i dotyczą głównie tematu śmierci. Jedne z motywów to: amfora, urna, waza, zwykle otoczona roślinnymi girlandami lub draperiami. Dziś wiele grobów z tamtego okresu nie jest zadbanych, ponieważ osoby tam pochowane nie pozostawiły po sobie spadkobierców. Opuszczone grobowce, które posiadają walory architektonicznego kunsztu, a czasem są przykładem wyjątkowych rzeźbiarskich umiejętności ich twórców, muszą być objęte opieką konserwatora zabytków. Jest to często finansowane ze środków, jakie udaje się zebrać podczas dobroczynnych zbiórek na rzecz ratowania historycznych, zabytkowych nagrobków. Zbiórki oraz prace konserwatorskie organizuje od 1985 roku Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Lublina, a od 1987 roku Komisja Ochrony Zabytków Cmentarnych.
Artystami, którzy wykonali najcenniejsze z grobowców tu się znajdujących byli między innymi: Bolesław Jeziorański, Antoni Kurzawa, Konstanty Laszczka, Bolesław Syrewicz, Hipolit Kasjan Marczewski, Ludwik Pyrowicz, Adolf Saturnin Timme oraz Leon Migalski.
Grób Juliusza Vettera:
Przeczytaj także o największej nekropolii w Polsce – Najważniejsze cmentarze w Polsce – Cmentarz Centralny w Szczecinie
Historia związana z prawosławną nekropolią
Prawosławna część cmentarza kryje w sobie mogiły tych, którzy zginęli jako żołnierze armii Ukraińskiej Republiki Ludowej pod dowództwem Semena Petlury – był on sojusznikiem Polaków i walczył z bolszewikami w 1920 roku. W następstwie tych wydarzeń wielu ukraińskich żołnierzy osiedliło się w Lublinie, stanowiąc aktywną kulturalnie i społecznie mniejszość. Byli oni wyznania prawosławnego, więc chowano ich w tej wydzielonej części adekwatnej do ich religijności. Ostatnimi czasy wznowiono wysiłki, by tę kwaterę uporządkować, w 2001 roku ufundowano pomnik w hołdzie ukraińskim żołnierzom. Związek Kozaków w Polsce wyszedł z inicjatywą, by w tym miejscu pochować również szczątki tak zwanych kozaków dońskich, którzy polegli, walcząc w 1920 roku z bolszewikami. Do roku 2016 spoczywali oni na prywatnych gruntach w Peresołowicach nieopodal Hrubieszowa. Prawosławna część nekropolii liczy niecałe 500 grobów. W 2009 roku rozpoczęto prace mające na celu utwardzenie alejek, wstępne oczyszczenie i wzmocnienie pomników nagrobnych z XIX oraz XX wieku, a także rekonstrukcję tych najbardziej zniszczonych. Zarząd nad tą nekropolią sprawuje parafia Przemienienia Pańskiego w Lublinie. Plany tej parafii względem kolejnych etapów rewitalizacji tego fragmentu cmentarza polegają na budowie kolumbarium. Ma ono znajdować się w murze, który niegdyś dzielił ewangelicki i prawosławny fragment nekropolii.
Spoczywa tu między innymi Jan Ziemski – polski artysta malarz, który tworzył zgodnie z nurtem opartu oraz malarstwa strukturalnego. Inną sławną postacią tu mającą tu swój nagrobek jest Jan Riabinin, który był badaczem i popularyzatorem dziejów Lublina, a z wykształcenia historykiem.
Pochowani na rzymskokatolickim cmentarzu przy Lipowej
Znajduje się tu Zbiorowa Mogiła Dzieci Zamojszczyzny, które były więzione na Majdanku, a także Zbiorowy Grób więźniów Zamku Lubelskiego – zostali oni zamordowani 24 lipca 1944 roku. Spoczywają tu również: Antonina Gryga przez więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku nazywana „Mateczką”, ponieważ organizowała dla nich pomoc, komendant Konrad Bartoszewski o pseudonimie „Wir” – był on dowódcą zgrupowania żołnierzy Armii Krajowej podczas bitwy pod Osuchami w 1944 r., Aleksander Bieliński – kawaler orderu Virtuti Militari i czterokrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych, poniósł śmierć jako bohater w bitwie pod Łęczną w 1920 r., Gracjan Chmielewski – zasłużony powstaniec styczniowy, botanik. Jedna z najbardziej rozpoznawalnych postaci to ksiądz Piotr Ściegienny, był on działaczem niepodległościowym, który miał duży wpływ na poglądy ludności wiejskiej i został skazany na 25-letnią katorgę za swoją patriotyczną postawę. Jest to również miejsce ostatniego spoczynku Jana Ignacego Modrzewskiego – chirurga oraz senatora RP czwartej kadencji RP od 1935 do 1938 r. i Klemensa „Junosza” Szaniawskiego – powieściopisarza i nowelisty. Swój nagrobek ma tu także: Teofil Laśkiewicz – inżynier, który przyczynił się do rozwoju przemysłu i zakładów mechanicznych. Upamiętnieni są w tym miejscu także: Leon Frankowski, który był dowódcą oddziału w powstaniu styczniowym oraz komisarzem Rządu Narodowego w woj. lubelskim od 1863 r., Hieronim Łopaciński – językoznawca, etnograf, który zgromadził pokaźne zbiory będące podstawą późniejszej biblioteki publicznej jego imienia, pisarz i filozof Kazimierz Grześkowiak, ksiądz Stanisław Kamiński, ksiądz Idzi Radziszewski, który pełnił funkcję pierwszego rektora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, dominikanin Mieczysław Albert Krąpiec – słynny filozof, humanista, wieloletni rektor KUL oraz współtwórca lubelskiej szkoły filozoficznej, Romuald Lipko – multiinstrumentalista, kompozytor związany z zespołem Budka Suflera.
Grób Rodziny Laśkiewiczów na cmentarzu w Lublinie przy ul. Lipowej:
Spoczywający w części nekropolii ewangelicko-augsburskiej
Na cmentarzu będącym częścią ewangelicko-augsburską pochowani są między innymi: Tadeusz Czajka, Lesław Paga, Michał Domański, Edmund Prost, Emil Plage, Grzegorz Leopold Seidler, Paweł i Mikołaj Smoczyński, Juliusz i Karol Rudolf Vetter, Zygmunt Stryjeński, Witold Welcz.
Wojskowo-komunalna nekropolia i wybitni tu upamiętnieni
Wystawiono tu symboliczny pomnik nagrobny ku czci Hieronima Dekutowskiego o pseudonimie „Zapora”, był on majorem Polskich Sił Zbrojnych, działał jako cichociemny oraz dowodził partyzanckim oddziałom Armii Krajowej. W części określanej jako wojskowo-komunalna spoczywa też Józef Czechowicz – polski poeta, autor poematu o Lublinie będącego zapisem sentymentalnej wędrówki po mieście, utwór ten jest określany jako unikalny i o wysokich walorach artystycznych. Swoje grobowce posiadają tu: Tadeusz Ciemochowski, Stefan Chrzanowski, Kazimierz Tumidajski oraz Stanisław Szacoń noszący pseudonim „Pałka”. W tym miejscu znajduje się również Mogiła Katyńska.
Wojskowa część lubelskiego cmentarza przy ul. Lipowej:
Współczesne działania na terenie cmentarzy
Zespół opisywanych cmentarzy funkcjonuje w powszechnej świadomości lublinian jako jedna nekropolia. W 1985 roku zespół miejsc pochówku przy ulicy Lipowej uzyskał status zabytku. Stało się tak dzięki zabiegom konserwatorów i historyków sztuki, którzy dostrzegli w nim unikalne walory artystyczne i historyczne. Łączy się tu pamięć o przeszłość z dbałością o współczesne i nowatorskie rozwiązania nie tylko na gruncie sztuki – pierwsze kolumbarium na Lubelszczyźnie powstało na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w 2005 roku.
Grupa Pogotowie Pogrzebowe
