Wspominamy tego wybitnego polskiego aktora filmowego, teatralnego i telewizyjnego, a także reżysera wielu spektakli teatralnych i doskonałego pedagoga w rocznicę jego śmierci, która przypada 20 listopada. Jan Henryk Machulski urodził się trzeciego lipca 1928 roku. Był on pomysłodawcą utworzenia Alei Gwiazd w rodzinnym mieście Łodzi. Nie tylko doceniano go za twórczość, ale również za to, że potrafił dowartościować innych aktorów. To ważna cecha, która skutkowała tym, iż Jan Machulski jak magnes przyciągał swoją nieprzeciętną osobowością wspaniałe talenty i wspierał ludzi, którzy odczuwając jego poparcie, mogli piąć się wysoko i osiągać znacznie więcej niż inni.
Tworzył niezwykłą atmosferę ułatwiającą współpracę
Jako dobry pedagog często chwalił podopiecznych za konkretne zdobywane umiejętności i stawiał przed uczniami wysokie, niemal nieosiągalne cele, by zmusić ich do pracy, ale też by wykształcił się w nich duch walki o jeszcze lepsze wyniki. Oglądając takie filmy, jak „Vabank”, czy „Kiler” ma się wrażenie, że w ludzkim postępowaniu ważny jest pewien kodeks postępowania oraz nieuchronność kary za przewinienia lub nagrody za pozytywne działania. Mimo że sztuka filmowa zawsze jest odbierana z przymrużeniem oka, to jednak może wyrażać pewien wewnętrzny ład i harmonię, która przebija z gry aktorskiej. Szczególnie rola Henryka Kwinty wymagała od Jana Machulskiego zmiany stylu pracy na planie, ponieważ zmienił on radykalnie swój dotychczasowy wizerunek. Wcześniej grywał postaci pełne swobody i lekkości, teraz zaś zaprezentował swoje bardziej ponure, surowe oblicze. Inne jego role często pełne są dobrodusznego sposobu bycia z domieszką promiennego uśmiechu. Dzięki temu możemy odczuć, jak ważne było dla Jana Machulskiego wewnętrzne poczucie godności, walka o ważne dla niego idee, podtrzymywanie wiary w to, że zdobywanie nieprzeciętnych celów jest możliwe, a przy tym można zachować swój etos pracy i nigdy go nie porzucać, bo jedno ustępstwo może spowodować lawinę niepowodzeń. Zaś codzienna dbałość o wysoki poziom sztuki, najwyższe poświęcenie dla dobra roli, zachowania prestiżu i formy są warte tego wysiłku.
Nie żyje Dariusz Gnatowski – przeczytaj biografię odtwórcy roli Arnolda Boczka w serialu „Świat według Kiepskich” – Nie żyje Dariusz Gnatowski [*]
Duch przedsiębiorczości i odpowiedzialności za losy innych
Jan Machulski swoją grą, postawą, którą wyrażał jako współzałożyciel Teatru Ochoty w Warszawie, w 1970 roku pokazał, że warto wyznaczać sobie ambitne cele i zabiegać o uznanie publiczności. Starał się on o to, by aktorzy mieli pracę i miejsce do wyrażania swoich poglądów na deskach teatralnych. Należy uzmysłowić sobie, że przecież istniały już teatry w Warszawie – wielu ludzi chciało zniechęcić Jana do tych zamiarów. Machulski jednak zamierzał stworzyć nowe miejsca w stolicy, gdzie ferment kulturalny, tworzenie nowej jakości w sztuce będzie doceniane. Wbrew przeciwnościom Jan Machulski nie poddawał się, dążył także do zmiany wzorców w polskiej kinematografii. W filmach, w które Jan się angażował, odczuwamy atmosferę wolności, nonszalancji, łamania schematów i nieulegania szarej, dławiącej atmosferze oraz rutynie. Czuć w nich powiew przedwojennych manier, szacunku, jaki okazywano innym ludziom oraz szacunku, jaki manifestowali odgrywający główne role względem siebie. Atmosfera ta unosiła się wysoko ponad panujący wówczas rygor i lęk, jakim ulegało wtedy wielu artystów.
Machulski jako aktor
Wystąpił on między innymi w filmach: „Ostatni dzień lata” Tadeusza Konwickiego, „Rękopis znaleziony w Saragossie” w reżyserii Wojciecha Hasa, w „Podróży za jeden uśmiech” jako ojciec Poldka. Jan Machulski grał także w serialach telewizyjnych: „Polskie drogi” z 1976 r. oraz wcielił się w rolę ojca Ani w „Daleko od szosy”. Najlepiej zapamiętany został z filmów w reżyserii syna – Juliusza Machulskiego, a były to filmy: „Vabank” i „Vabank II”, Jan grał wtedy postać Henryka Kwinto. W filmie „Białe tango” zagrał Andrzeja – przyjaciela Ireny, w „Królowej Bonie” postać Wolskiego, wystąpił również w filmach: „Deja vu”, „Szwadron”, „Psy”, Psy 2. Ostatnia krew”, „Kiler”, Kiler-ów 2-óch” i „Superprodukcja”. Dzieła: „Vinci”, „Doręczyciel”, „Ostatnia akcja” i „Orkiestra niewidzialnych instrumentów” również powstały z jego udziałem. Jan Machulski grywał na deskach wielu teatrów, między innymi w olsztyńskim Teatrze Jaracza, Teatrze Ziemi Opolskiej, Teatrze Nowym w Łodzi, Teatrze imienia J. Osterwy w Lublinie oraz na scenach Teatru Narodowego i Polskiego w Warszawie.
Był również aktorem dubbingowym – swojego głosu użyczył między innymi takiej postaci jak Wickles w filmie dla dzieci „Scooby-Doo 2”.
Wysiłek pedagogiczny
Jan Machulski wykładał w łódzkiej szkole filmowej już kilka lat po tym, gdy ukończył studia reżyserskie, a wcześniej aktorskie. Pedagogiem był on sumiennym, wymagającym, ale i troskliwym, ponieważ uważał, że jest to bardzo ważne zajęcie w jego życiu. Chciał, by założony przez niego Teatr Ochoty był miejscem wspierającym edukację młodych. Już w roku 1974 pracował w łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej. Następnie był dziekanem tej uczelni.
Sztuki i filmy, które reżyserował
Jako reżyser stworzył przełamujący stereotypy film „Kingsajz” z 1987 r. Spektakle teatralne wykonywane pod jego kierunkiem cieszyły się niesłabnącą popularnością, a przyczyniał się do tego również fakt, że były udostępniane nie tylko warszawskiej publiczności, ale i zamojskiej, łódzkiej oraz w innych miastach. Wyreżyserowana przez niego sztuka teatralna „Balladyna” wystawiana w Teatrze na warszawskiej Ochocie zyskała tak wielkie uznanie, iż Jan Machulski zdobył za nią nagrodę „Buławę hetmańską” w Zamościu w 1988 roku.
Przeczytaj również, biografię Jana Kobuszewskiego – Wspomnienie – rocznica śmierci Jana Kobuszewskiego
Praca na rzecz dzieci i młodzieży
Oprócz stworzenia ogniska teatralnego dla młodych przy Teatrze Ochoty kształcił on również w założonej przez siebie i żonę prywatnej Szkole Aktorskiej imienia Haliny i Jana Machulskich młodzież, a także dzieci mające uzdolnienia w tym kierunku. Ukształtował w ten sposób nowe pokolenia ambitnych aktorów, pełnych poczucia własnej godności i niezależności. Wskazywał im drogę do międzynarodowego uznania, ponieważ szkoła, którą Machulscy założyli działała przy ASSITEJ, czyli była to współpraca z Międzynarodowym Stowarzyszeniem Teatrów dla Dzieci i Młodzieży. Cennym aspektem tej działalności była praca według alternatywnego programu, by kształcić przyszłych zawodowych aktorów w sposób unikalny i kreatywny. To dawało młodym cel w życiu, poczucie sensu ich wysiłku. Widzieli, że są nagradzani, doceniani i wspierani. W atmosferze zaufania i okazywania życzliwości Jan autentycznie pokładał w nich nadzieję oraz czekał na ich sukcesy.
Ukoronowanie dzieła życia, jakim jest wdzięczność syna
Dzięki takiemu stylowi pracy syn państwa Machulskich – urodzony w 1955 r. Juliusz Machulski od dzieciństwa nasiąkał miłością do sztuki i pragnął swoje umiejętności doskonalić oraz dzielić się swą pasją z publicznością. Ambitne dążenie do celu, chęć tworzenia dzieł kultury na najwyższym możliwym poziomie zakiełkowały w dziecięcym umyśle i na trwałe wpisały się w jego życiorys. Cóż lepiej oddaje atmosferę i formację, jaką otrzymał Juliusz Machulski od swoich rodziców, niż fakt, że został on uznanym przez krytyków reżyserem, producentem filmowym oraz aktorem i scenarzystą. Twórczość syna jest też wyrazem hołdu złożonym ojcu i podziękowaniem za trud pedagogicznej pracy i rodzicielskiej postawy czujności, jaką przekazał Juliuszowi Machulskiemu jego ojciec. Rzadko który rodzic może się poszczycić tym, że dziecko idzie w jego ślady, kontynuując wcześniej rozpoczęte dzieło. Świadczy to również o tym, że wartości, jakie wpoił Jan Machulski swoim uczniom, współpracownikom, a także które starał się przekazywać nam – odbiorcom jego filmów są to wartości uniwersalne i nie poddają się próbie upływających lat.
Ocena z perspektywy czasu
Czy inna osoba, pracując dokładnie na tych stanowiskach, co Jan Machulski wzniosłaby swoją pracę na tak wysoki poziom? Jeśli Machulski nie starałby się o te odpowiedzialne posady – czy ktoś inny wykonałby lepiej powierzone mu zadania? Zastanawiając się nad tymi kwestiami, można dojść do wniosku, że niewielu jest ludzi, którzy potrafiliby z równym zaangażowaniem włączyć się w życie kulturalne powojennej Polski i sztuki, która zmagała się z oceną cenzorów oraz wnieść do niego tak wspaniały wkład. Wyrazem uznania za jego zasługi jest fakt, że grób słynnego reżysera znajduje się na warszawskich Powązkach, ma on dziś swój pomnik stojący przy promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach. Jego imieniem nazwane zostały Nagrody Polskiego Kina Niezależnego corocznie przyznawane przez OFFową Akademię Filmową. Jan Machulski pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Grupa Pogotowie Pogrzebowe
