Warszawski Cmentarz Powązkowski potocznie często jest zwany Starymi Powązkami, a jego początki sięgają 1790 roku, kiedy to działkę o powierzchni 2,6 ha podarowała na ten cel rodzina Szymanowskich. Król Stanisław August Poniatowski popierał pomysł stworzenia nowej nekropolii. W owych czasach warszawiacy przyzwyczajeni byli do chowania swoich bliskich zmarłych na małych i przepełnionych już wówczas cmentarzach parafialnych, a opisywany tu cmentarz mieścił się na terenie podwarszawskiej wsi Powązki.
Kościół i katakumby
Aby zachęcić mieszkańców stolicy do organizowania pochówków, wybudowano w tym miejscu kościół świętego Karola Boromeusza. Zatroszczono się także o wyjątkową strefę, gdzie chowani będą majętni mieszkańcy Warszawy. W tym celu powstała budowla przypominająca kolumbarium, ale w owych czasach nazwano ją katakumbami.
Dzisiejsza lokalizacja
Cmentarz na Powązkach znajduje się dziś w Warszawie na Woli przy ulicy Powązkowskiej 1.
Ważne punkty zabytkowej nekropolii:
– Mauzoleum utworzone po 1945 r. w dawnych katakumbach – umieszczono tu prochy osób, które zginęły w obozach koncentracyjnych,
– Aleja Zasłużonych,
– Grób Pięciu Poległych – jest to grób 5 uczestników demonstracji w 1861 r., przez długi czas władze carskie karały zsyłką w głąb Rosji za złożenie kwiatów lub zatrzymanie się przy tej mogile.
Panteon narodowy, jak często bywa określany Cmentarz Powązkowski, jest bardzo rozległy, a poszczególne grobowce znacznie różnią się od siebie. Spotykamy tu cały przekrój nagrobków w charakterystycznych stylistykach będących wyrazem wielu epok: klasycyzmu, symbolizmu, secesji, modernizmu. Można tu także zobaczyć dzieła współczesnych rzeźbiarzy.
Aby sprawnie poruszać się po zawiłych alejkach tej nekropolii, najlepiej wydrukować sobie plan z zaznaczonymi symbolami kwater, które chcemy odwiedzić. W tym celu powstało również wiele przewodników i książek opisujących tę wyjątkową dla Polaków przestrzeń – warto się z nimi zapoznać.
Ważne miejsca upamiętnienia
Wiele osób przychodzi tu, by pospacerować i podziwiać piękno misternie rzeźbionych detali architektonicznych oraz rzeźb nagrobnych. Są i tacy, którzy zwiedzają ów cmentarz, by udzielić nietypowej lekcji historii swym dzieciom lub wnukom.
Należałoby wtedy odwiedzić groby osób szczególnie zasłużonych, jak żołnierzy biorących udział w powstaniach narodowych, a spoczywają tu walczący od czasów insurekcji kościuszkowskiej, aż do powstania warszawskiego. Warto wymienić również pochowanych tu działaczy niepodległościowych i wybitne osoby, które swoją pracą przyczyniły się do kształtowania się państwa polskiego.
Często odwiedzany jest symboliczny grób Stefana Starzyńskiego – prezydenta Warszawy, który doprowadził do jej modernizacji i rozbudowy, swe bohaterstwo okazał nie tylko w 1939 r. ale już wcześniej jako żołnierz Legionów oraz Polskiej Organizacji Wojskowej.
Jan Nowak-Jeziorański jest również pochowany w tym wyjątkowym miejscu z uwagi na zasługi, jakimi się wykazał, będąc zarówno politykiem, kurierem oraz emisariuszem Komendy AK i Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie, a także dyrektorem Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.
Aleja Zasłużonych
Chcąc odwiedzić słynną nekropolię, pierwsze kroki dobrze jest skierować ku powstałej w 1925 r. Alei Zasłużonych – właśnie przy niej znajdują się groby najwybitniejszych postaci.
Grobowce słynnych osób
Zobaczyć tu można nie tylko słynne epitafia, ale także groby twórców owych wierszy. Swoistą poezją nagrobną zainteresują się z pewnością poloniści, którzy przywołać mogą wielu pochowanych tu sławnych pisarzy oraz ludzi związanych z kulturą, sztuką, zarówno wybitnych postaci wieków minionych, jak i doby obecnej.
Wymienić tu można choćby grób Stanisława Reymonta, autora „Chłopów”, za którą to powieść otrzymał on Nagrodę Nobla. Pisarz i prozaik był określany jako przedstawiciel realizmu w okresie Młodej Polski.
Nagrobek Leopolda Staffa także znajduje się w Alei Zasłużonych. Poeta, tłumacz i dramaturg jest uznawany za jednego ze znakomitych liryków posiadających swój oryginalny styl.
Spoczywa tu także Maria Rodziewiczówna będąca autorką poczytnej powieści „Dewajtis”, Paweł Jasienica (Leon Lech Bejmar) znany głównie z serii książek: „Polska Jagiellonów”, „Polska Piastów”, a także Jan Parandowski – wybitny znawca starożytnej mitologii i okresu renesansu.
Zabytkowy cmentarz jest miejscem spoczynku również wielu artystów, muzyków, poetów, ludzi teatru oraz filmu, a są to m.in.: Józef Elsner, Tekla Bądarzewska-Baranowska, Kalina Jędrusik, Jan Kiepura, Hanka Ordonówna, Kazimierz Opaliński, Stanisław Moniuszko, Henryk Wieniawski, Bolesław Leśmian, Stanisław Młodożeniec, Witold Lutosławski i Czesław Niemen.
Słynni malarze i graficy pochowani w najznakomitszej alei powązkowskiej to: Wojciech Gerson, Jan Łukasz Młodożeniec, Tadeusz Piotr Potworowski, Władysław Skoczylas, Alfred Wierusz-Kowalski i Andrzej Pronaszko.
Natomiast rzeźbiarze, których prochy pochowano na Powązkach to między innymi: Henryk Kuna, Jan Szczepkowski.
Nie sposób wymienić wszystkich sławnych polityków, ludzi pióra, naukowców, prawników, lekarzy, duchownych, filozofów i badaczy oraz sportowców, którzy są tu upamiętnieni.
Wiele osób związanych z awiacją pierwsze kroki na Starych Powązkach kieruje w stronę wspólnego grobowca słynnych lotników Franciszka Żwirko i Stanisława Wigury.
Splendor i honor przynależny tym wybranym postaciom sprawia, że niemal każda znamienitsza osobistość, czy to, że świata finansów, czy sztuki, pragnie tu właśnie spocząć. Niegdyś osoby skromne mogły dostąpić tego zaszczytu, nie zabiegając o to. Świadczą o tym rzeźby wielu aniołków umieszczone na licznych nagrobkach. Epitafia ukazujące krótki żywot lub wskazujące na zwyczajne zawody poszczególnych osób wskazują na pierwotne przeznaczenie nekropolii – tu planowano pochówki niezamożnych mieszkańców Warszawy, jak i tych pochodzących ze znakomitych rodzin. Dziś cmentarz ten jest niedostępny dla przeciętnych obywateli.
Symboliczne groby
Na Powązkach znajdują się także symboliczne mogiły – często stawiano je, by upamiętnić ważne osobistości, gdy uznano, że nie ma możliwości sprowadzenia ich ciał do Polski. Są to czasem tylko granitowe tablice przytwierdzone do grobowców rodzinnych, na których wypisano nazwiska tych, którzy zginęli i nie ustalono miejsca ich spoczynku. Takim grobem jest ten należący do rodziny Marii Skłodowskiej-Curie.
Interesujące współczesne formy rzeźbiarskie na pomnikach
Przykładem może być wyjątkowy nagrobek znanego reżysera i scenarzysty Krzysztofa Kieślowskiego – pomnik ów wieńczy rzeźba przedstawiająca dłonie w charakterystycznym geście ukazującym kadr filmowy. Nowoczesne formy nagrobków są coraz bardziej popularne, zachęcamy do przeczytania artykułu: Jaki nagrobek wybrać? Na co warto zwrócić szczególną uwagę?
Style i epoki
Cmentarz Powązkowski w swej bogatej historii sięga początków nawiązywania w sztuce i rzemiośle tworzenia nagrobków do neoklasycyzmu, kiedy to inspirowano się starożytnym Rzymem oraz Grecją.
Widać to w motywach, stosowanej symbolice i w samych kształtach grobowców. Pomniki z płaskorzeźbami zawierającymi motywy zaczerpnięte z mitologii antycznej, a nawet sztuki starożytnego Egiptu stopniowo ustępują miejsca późniejszym formom.
W dobie romantyzmu powstają pomniki stylizowane na powstańcze mogiły, nastąpił także wzrost religijności z powodu licznych represji po powstaniu listopadowym i pojawiły się na grobowcach symbole chrześcijańskie – przede wszystkim krzyże. W ramach cichej walki z zaborcami zapoczątkowano umieszczanie na grobach, ważnych dla Polaków symboli narodowych takich jak wizerunek orła białego, szczególnie na nagrobkach wojskowych.
Grupa Pogotowie Pogrzebowe
