Zespół cmentarzy w Łomży tworzą cmentarze chrześcijańskie składające się z cmentarza katolickiego i protestanckiego. Nekropolie powstały w 1801 roku i zostały powiększone w latach 30-tych XIX wieku o sąsiadujący z nimi cmentarz prawosławny. Usytuowane są przy ulicy Mikołaja Kopernika.
Rys historyczny cmentarza
Pierwszy cmentarz parafialny w Łomży założono przy kościele NMP i Św. Rozesłańców. Kościół został zbudowany przed 1392 rokiem, natomiast konsekrowany był w 1410 r. Zlokalizowane były na tzw. Księżej Górze, obecnie jest to ulica Krzywe Koło. Cmentarz stopniowo ulegał degradacji, ponieważ obok niego prowadziła droga publiczna do portu i mostu na Narwi. W 1526 r. parafię przeniesiono do nowo powstałego kościoła pw. św. Michała i św. Jana Chrzciciela przy ulicy Dwornej. Przy parafii znajdował się także duży teren grzebalny, ogrodzony murem z bramami, przez który również prowadziła droga publiczna, przez co teren był niszczony nie tylko przez ludzi, ale też przez zwierzęta. Ważne osobistości były chowane także w samym kościele np. pierwszy proboszcz – ks. kanonik Jan Wojsławski.
W obecnym kształcie Zespół Cmentarzy w Łomży to jeden z najstarszych i najcenniejszych zabytków tego rodzaju. Nekropolie zostały utworzone około 1801 roku, kiedy Łomża była pod władzą pruską (1794-1807). Cmentarz został założony w ramach działania Ordnungs Kommission, do której zadań należało zbadanie stanu administracyjno-gospodarczego i między innymi uporządkowanie sprawy cmentarzy. Był to czas, kiedy ze względów sanitarnych zaczęto zamykać przykościelne cmentarze i rozpoczęto zakładać nowe, poza granicami miasta. Wówczas na teren nowego cmentarza wyznaczono wzgórze, wcześniej należące do gruntów sołtysa. Znajdowało się przy drodze do Giełczyna i Zawad. To wówczas powstał zespół dwóch cmentarzy, które były przeznaczone do celów grzebalnych katolików i ewangelików. W latach 30. XIX wieku po zachodniej stronie cmentarza ewangelickiego wyznaczono teren pod cmentarz dla prawosławnych.
Cmentarz rzymskokatolicki
Najstarsze nagrobki na cmentarzu znajdują się po prawej stronie od głównego wejścia i należą do Seweryna Bończy-Skarżyńskiego (1814 r.) i Antoniego Jezierskiego z (1822 r.), jest też kilka grobów, które pochodzą z połowy XIX wieku, ale są uszkodzone i zarośnięte. W 1838 roku na terenie nekropolii wzniesiono kaplicę grobową, ceglaną rotundę fundacji Mateusza Śmiarowskiego dla jego żony i pięciorga zmarłych dzieci, w następnym roku Śmiarowski podarował kaplice na cele i potrzeby parafii katolickiej. W związku z rozwojem miasta i wzrostem liczby mieszkańców, która w 1867 roku wynosiła ponad 10 tysięcy, zrodziła się potrzeba poszerzenia cmentarza. Dokonano tego w latach 1849, 1861 i 1879. W 1853 roku wzniesiono dom przedpogrzebowy, a 13 lat później w pobliżu kaplicy Śmiarowskich wybudowano murowaną dzwonnicę. W 1879 roku wzniesiono neogotycką bramę, a 9 lat później także mur od strony szosy zambrowskiej. Z kolei na początku nowego stulecia, w latach 1901-1902 nekropolię uporządkowano, a aleję cmentarną obsadzono drzewami.
Cmentarz ewangelicki
Istniał od 1801 roku, a w 1844 roku obmurowano go od północy i południa (stronę wschodnią zamykał mur cmentarza katolickiego, a zachodnią – prawosławnego). W tym samym roku wzniesiono także kaplicę cmentarną. Miasto zamieszkiwana niewielka liczba rodzin wyznania ewangelickiego, która ciągle się zmniejszała, a po zakończeniu II wojny światowej na terenie miasta nie było w ogóle osób tego wyznania. W 1977 roku nekropolia została przejęta przez gospodarkę komunalną.
Cmentarz prawosławny
Jego powstanie datuje się na około 1834 rok wraz z powstaniem cerkwi prawosławnej. Z uwagi na napływ ludności prawosławnej do miasta, był kilkakrotnie powiększany. W 1910 roku została wybudowana kaplica neoklasycystyczna pw. Grobu Pańskiego. Cmentarz został zamknięty w 1922 roku, a w 1977 podobnie, jak cmentarz ewangelicki, przejęła go gospodarka komunalna. Działki z dawnych cmentarzy przekazano parafii katolickiej w użytkowanie na 50 lat – w ten sposób powstał zespół cmentarzy parafialno-komunalnych w Łomży.
Zabytkowe groby
Na łomżyńskim cmentarzu mieści się ponad 560 zabytkowych nagrobków, wyróżniających się stylem, architekturą, w końcu materiałami, z których zostały wykonane. Zachowały się te w stylu klasycystycznym, neoklasycystycznym, eklektycznym i neogotyckim. Przedstawiają między innymi kapliczki z Madonną, figurki dziecięce, są nagrobki w kształcie urn pogrzebowych. Wykonane przeważnie z kamienia, granitu, piaskowca, rzadziej z żelaza i blachy, a pojedyncze także z marmuru. Zabytki cmentarne w większości wymagają konserwacji.
Do ważnych osobistości pochowanych na łomżyńskim cmentarzu należą m.in.: Jakub Waga – sławny botanik, profesor nauk przyrodniczych czy Feliks Bernatowicz – powieściopisarz. Ważnym obiektem znajdującym się na cmentarzu jest także grobowiec rodziny Pawłowskich – prof. Pawłowski pełnił na Sorbonie funkcję asystenta Marii Skłodowskiej-Curie.
Grupa Pogotowie Pogrzebowe
