Nekropolia ta jest dziewiątym obiektem w rankingu ukazującym najchętniej odwiedzane miejsca w stolicy Polski. Nie dziwi ten fakt, jeśli wiemy, jak wielu bohaterów tu spoczywa.
Położenie cmentarza
Komunalna nekropolia zazwyczaj określana mianem Powązki Wojskowe, bywa czasem mylona ze znajdującym się nieopodal dużo starszym Cmentarzem Powązkowskim. Oba cmentarze położone są przy ulicy Powązkowskiej w Warszawie, z tym że omawiany tu Cmentarz mający charakter wojskowy leży przy ul. Powązkowskiej 43/45, a stary cmentarz mieści się na początku tej ulicy. Obie warszawskie nekropolie słyną z tego, że pochowani są tu znakomici aktorzy, poeci, lekarze, czy prawnicy. Jednak osoby związane swym życiem z siłami zbrojnymi są uhonorowani zaszczytnymi miejscami na Cmentarzu Wojskowym. Jest to teren obecnie należący do dzielnicy Żoliborz, dawniej była to wieś Powązki.
Historia powstania nekropolii
Dzieje cmentarza są dość skomplikowane, ponieważ od roku 1912 znajdował się tu cmentarz wyznaniowy – prawosławny, na którym chowano poległych żołnierzy rosyjskich. Później – w czasie trwania I wojny światowej przeznaczono je na miejsce spoczynku dla zmarłych jeńców niemieckich, chorwackich, węgierskich, słowackich, czeskich, a także polskich żołnierzy. Gdy Warszawę zajęły wojska niemieckie, w 1915 r. cmentarz przeszedł pod ich władanie i w tym czasie grzebano tu niemieckich rekrutów.
Po 1918 roku cmentarzem zarządzała Kuria Biskupa Polowego, wtedy też podjęto decyzję o powiększeniu tej nekropolii. Od tej pory nekropolia ta stała się tradycyjnym miejscem przeznaczonym na pochówki zmarłych wojskowych oraz osób z ich rodzin.
Spoczęli tu walczący w:
– powstaniu listopadowym,
– powstaniu styczniowym (na cześć jego ofiar wybudowano pomnik symboliczny),
– zrywie powstańczym w Wielkopolsce,
– powstaniach śląskich,
– wojnie polsko-bolszewickiej,
– walkach o przebieg granic RP.
W trakcie obrony Warszawy w 1939 r. na tej nekropolii byli chowani zarówno polegli żołnierze, jak i cywilne ofiary bombardowań. W czasie okupacji niemieckiej spoczął tu pod przybranym nazwiskiem między innymi Jan Bytnar, a także wiele osób należących do polskiego ruchu oporu. Tu zostało przeniesionych wielu powstańców oraz liczne grono cywilnych osób podczas trwania powstania warszawskiego. Chowano tu żołnierzy należących do Armii Krajowej, którzy walczyli w powstaniu.
W 1946 roku ukończono budowę pomnika Gloria Victis – upamiętniającego te walki. Kilka lat później wytyczono Aleję Zasłużonych, a w 1964 r. połączono cmentarz wojskowy z komunalnym i nadano temu obiektowi nową nazwę: Cmentarz Komunalny Powązki. Zgodnie z projektem Z. Gnassa wzniesiony został Dom Przedpogrzebowy, ponieważ chowano tu także dygnitarzy i działaczy komunistycznych. Nekropolia ta jest miejscem upamiętnienia między innymi Cichociemnych i I Brygady Spadochroniarzy, którzy polegli pod Arnhem. Decyzją Rady Warszawy w 1998 r. przywrócono dawną nazwę – Cmentarz Wojskowy na Powązkach. Obecnie teren nekropolii zajmuje łącznie powierzchnię 24,3 ha.
Więcej o cmentarzu przeczytacie też w naszym artykule Największe cmentarze w Polsce.
Poszczególne kwatery Cmentarza Wojskowego
O kwaterze na Łączce
W tym miejscu od 1945 do 1956 r. chowane były potajemnie przez funkcjonariuszy UB ciała osób zamordowanych, a wcześniej więzionych i katowanych głównie w więzieniu mokotowskim.
W 2015 roku, by uhonorować pamięć o tych ofiarach wybudowano Panteon, swoiste Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych.
W Dolince Katyńskiej
Jest to najważniejsze miejsce pamięci w stolicy, które jest poświęcone ofiarom sowieckiej zbrodni katyńskiej dokonanej na polskich oficerach, jeńcach wojennych i osobach cywilnych przez NKWD wiosną 1940 r. w lesie katyńskim, ale także w Charkowie, Twerze i innych miejscowościach.
W listopadzie 2010 r. nastąpiło odsłonięcie pomnika poświęconego ofiarom katastrofy samolotu Tu-154 z przedstawicielami rządu RP i osobami, które leciały, by oddać hołd pomordowanym obywatelom Polski w Katyniu. Pomnik ten stanowi także nagrobek dla 28 osób, które zginęły w Smoleńsku.
Harcerski Batalion Armii Krajowej „Zośka” ma również swoją kwaterę
Jest to wyjątkowa przestrzeń, bo spoczywają tu często bardzo młodzi ludzie, którzy mimo niedojrzałego wieku potrafili zachować się odpowiedzialnie i bohatersko, a są to między innymi: harcerze i członkowie Batalionu „Zośka” i Szarych Szeregów. Charakterystyczne dla tego miejsca są brzozowe krzyże, nieopodal zbudowano symboliczną mogiłę z okładziną z czarnego sjenitu upamiętniającą dziesiątki poległych z Grup Szturmowych i Batalionu „Zośka”.
Harcerze i osoby związane z tym środowiskiem
– Aleksander Kamiński (1903-1978), był on harcmistrzem, historykiem oraz autorem sławetnych „Kamieni na Szaniec”
-31-letni kapitan Armii Krajowej Eugeniusz Stasiecki, używający pseudonimu „Piotr Pomian”, nauczyciel oraz harcmistrz.
– Zginął, mając zaledwie 22 lata, Tadeusz Zawadzki o pseudonimie „Zośka”, harcmistrz, ppor. A
– Jan Bytnar znany jako „Rudy” (1921-1943), był harcmistrzem oraz podporucznikiem Armii Krajowej
– Maciej Aleksy Dawidowski, noszący określenie „Alek” (1920-1943), podchorąży Armii Krajowej oraz uczestnik akcji pod Arsenałem.
Znane osoby, które tu spoczywają
Są to przede wszystkim ludzie wielkiego formatu związani z obronnością i wojskowością:
– Stefan „Grot” Rowecki, pełnił obowiązki Głównego Komendanta w Związku Walki Zbrojnej, generał dywizji Wojska Polskiego, a następnie teoretyk wojskowości, zginął w Sachsenhausen w sierpniu 1944 roku,
– przy pomniku „Gloria victis” znajduje się grób Tadeusza Komorowskiego, określanego jako „Bór” (1895-1966), był on generałem dywizji oraz pełnił obowiązki jako Dowódca Armii Krajowej i Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych,
– Juliusz Rómmel, który był generałem Wojska Polskiego i w czasie trwania kampanii wrześniowej dowodził Armią Łódź, był odpowiedzialny także za kierowanie obroną Warszawy, po wojnie został przyjęty do ludowego Wojska Polskiego i przeszedł w stan spoczynku,
– Wiktor Thommee, który zginął w 1962 roku, generał brygady Wojska Polskiego, również pełniący obowiązki dowódcy Armii „Łódź” i kierujący obroną Modlina,
– Zygmunt Berling (1896-1980), prawnik i polityk, generał broni ludowego Wojska Polskiego, odznaczony orderem Virtuti Militari za udział w wojnie polsko-bolszewicką,
– Stanisław Broniewski noszący pseudonim „Orsza” (1915-2001), był naczelnikiem Szarych Szeregów oraz zasłynął jako dowódca Akcji pod Arsenałem,
– Leopold Okulicki kryjący się pod przybranym określeniem „Niedźwiadek”, generał brygady oraz ostatni z dowódców Armii Krajowej,
– Szczepan Ścibor (1903-1952), pilot Wojska Polskiego, a także dowódca 305 Dywizjonu Bombowego walczący w Anglii i na terenie Francji,
– Stanisław Tatar o pseudonimie „Erazm”, był generałem brygady Armii Krajowej, wsławił się opracowaniem Planu Burza,
– Ludwik Bittner, który używał mylącego określenia „Halka” (1892-1960), zdobył stopień generała Wojska Polskiego i Armii Krajowej, dowodził między innymi Okręgiem Lublin,
– Stanisław Broniewski, noszący pseudonim „Orsza” (1915-2001), naczelnik Szarych Szeregów, dowódca Akcji pod Arsenałem,
– Ryszard Kukliński, pułkownik ludowego Wojska Polskiego (1930-2004), przez długi czas uważany za postać kontrowersyjną, jednak za własną działalność poniósł wysoką cenę, ponieważ najbliżsi członkowie jego rodziny ponieśli śmierć.
Ludzie Kultury pochowani na Cmentarzu Powązkowskim
Pisarze, poeci, dziennikarze, wybitni ludzie związani z teatrem, filmem, czy muzyką mają tu swoje grobowce, a są to:
Krzysztof Kamil Baczyński, który zmarł, mając zaledwie 23 lata, wrażliwy poeta, a także żołnierz Armii Krajowej, zginął w Pałacu Blanka w Warszawie zastrzelony przez niemieckiego snajpera.
Stanisław Jerzy Lec noszący pseudonim „Łukasz” (1909-1966), był on poetą i satyrykiem. Spoczywają tu także: kapitan Armii Krajowej Kazimierz Moczarski nazywany „Rafałem”, dziennikarz, autor słynnych „Rozmów z katem”, pisarki Zofia Nałkowska i Magdalena Samozwaniec (właściwe jej nazwisko to Niewidowska).
Również wybitni poeci Julian Tuwim i Jan Brzechwa (Lesman) mają tu swoje grobowce.
Spoczywa tu także poeta Sybiraków Marian Jonkajtys, Jonasz Kofta, aktor Adolf Dymsza (Bagiński) – Wspomnienie – rocznica śmierci Adolfa Dymszy, artystka Kora (Olga Sipowicz) – Wspomnienie – rocznica śmierci Kory (Olgi Sipowicz), Tadeusz Łomnicki i Jan Machulski. Spotkać w tym historycznym miejscu można nagrobki wielu artystów, między innymi rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego oraz malarza Jana Cybisa. Świat muzyki reprezentuje tu skrzypaczka i kompozytorka Grażyna Bacewicz, pianista Władysław Szpilman i lider zespołu „Republika” Grzegorz Ciechowski. Wybitne postaci ze sceny politycznej są uhonorowane również w tym miejscu, a jest to między innymi Józef Beck, pełniący obowiązki ministra spraw zagranicznych RP, a także legionista i dyplomata.
Pamięć i służba
Bez względu na nasze chwilowe słabości charakteru, na niesprzyjające warunki pogodowe, zarówno upał, ulewny deszcz, czy mróz – z szacunkiem i czcią wielu żołnierzy, harcerzy oraz inne osoby oddają cześć ich pamięci, uczestnicząc w uroczystościach związanych z kolejnymi rocznicami trudnych dla Polski wydarzeń. Czynimy to, by pamięć w nas trwała, a nagrobki i pomniki są niemymi świadkami czasów wojny, pokoju – to dzięki nim oraz ludzkim wysiłkom świadomość tego dziedzictwa jest przekazywana następnym pokoleniom.
Grupa Pogotowie Pogrzebowe
