Do roku 1945 Cmentarz Centralny w Szczecinie określany był jako Hauptfriedhof, co oznacza Główny Cmentarz. Obecnie jest to największa nekropolia na terenie Polski, a trzecia w Europie, jeżeli bierzemy pod uwagę wielkość areału. Cmentarz ten początkowo powstał na terenach określanych jako wschodnia część Gumieniec, a za stworzenie jego projektu był odpowiedzialny Wilhelm Meyer-Schwartau. Jednak późniejszy kształt został nieco zmieniony w 1918 r. za sprawą planów Georga Hanninga. Od czasu, gdy otwarto cmentarz, pochowano tu szczątki ponad 300 000 zmarłych. Obecnie pełni funkcję cmentarza komunalnego, a jego powierzchnia to aż 172,33 hektarów.
Po 1873 roku pojawiła się konieczność wybudowania nowej pobliskiej nekropolii, ponieważ dotychczasowe były już przepełnione. Gdy Szczecin przestał pełnić rolę twierdzy – wtedy pojawiła się możliwość założenia takiego cmentarza i zagospodarowania w tym celu ówczesnych terenów rolniczych rozciągających się pomiędzy drogą Ku Słońcu, ulicą Mieszka I oraz linią kolejową okalającą ten obszar od wschodu.
Rys historyczny
Nowo powstałą nekropolię udało się otworzyć pod koniec 1901 r. Rok wcześniej już rozpoczęto budowę bramy głównej, budynków administracyjnych oraz kaplicy cmentarnej. Po roku 1918, czyli po zakończeniu I wojny światowej na tym cmentarzu pochowano już 57 000 ciał, a 1925 r. wybudowano tu także krematorium. Jeszcze większy wzrost liczby pochówków odnotowano w czasie II wojny światowej. Po roku 1945 r. zarząd nad cmentarzem objęli Polacy, a następnie dla lepszej organizacji zarządzono, by w obręb tej nekropolii wcielić również cmentarz garnizonowy, a także teren wojskowy. W centralnym miejscu uhonorowano najbardziej zasłużonych – utworzono kwaterę wojenną oraz udostępniono cmentarz dla społeczności żydowskiej. Tutejsza kwatera żydowska mieszcząca się przy alei Lipowej jest również obecnie czynnym miejscem pochówku i jedynym takim w zachodniopomorskim województwie. Od zakończenia II wojny światowej do roku 2000 zorganizowano tu około 139 000 pochówków.
Style architektoniczne
Założenie cmentarne w Szczecinie charakteryzuje połączenie wielu krajobrazów ogrodowych. Inspiracją do powstania tego typu planów architektonicznych była nekropolia w Hamburgu. To rozwiązanie zostało wprowadzone, by scalić dwie formy adaptacji przestrzeni: zarówno ogrodu, jak i parku i tym sposobem stworzyć nowe standardy dla tego typu obiektów. Zaprzecza ona wizji ciasnych cmentarzysk, na których brak miejsca jest bardzo widoczny, ponieważ nie ma miejsca na zieleń. Zgodnie z nową wizją cmentarz w Szczecinie zyskał wiele powierzchni specjalnie przeznaczonych na szerokie aleje, dekoracyjne nasadzenia drzew i krzewów, żywopłoty, zieleńce, a także zbiorniki wodne. We wschodniej części nekropolii aleje mają kolisty kształt, co dobrze pasuje do zastanego tu ukształtowania terenu. Drewniane mostki i schody ułatwiają komunikację, pamiętano również o punktach widokowych. Pobliski wiatrak holenderski z XIX w. także nadaje temu miejscu ciekawy charakter – znajduje się on przy ulicy Mieszka I. Modernistyczna kaplica, której budowę ukończono w 1930 r., nie przetrwała do naszych czasów, gdyż uległa zniszczeniu podczas nalotu bombowego w 1943 r.
Charakterystyczna brama główna
Neoromańska brama główna ma aż 77 metrów szerokości, ukończono ją w 1903 r., a za jej wystrój rzeźbiarski odpowiadał szczeciński twórca Bolcke. W 1941 r. w czasie alianckiego nalotu na Szczecin dokumentacja cmentarna w całości spłonęła, a brama została uszkodzona w znacznym stopniu. Odbudowano ją dopiero 18 lat później, przy czym zrezygnowano z odtworzenia kopuły i krzyża, które wieńczyły budowlę. Wyburzono też skrzydło wschodnie bramy, by w tym miejscu wybudować kaplicę cmentarną wówczas określaną jako dom pogrzebowy. Prace te ukończono w 1963 r.
Kaplica cmentarna
Budowę kaplicy głównej rozpoczęto w roku 1900 i w przeciągu dwóch lat wzniesiono ją zgodnie z projektem architekta W. Meyera-Schwartau, który przy tym przedsięwzięciu inspirował się sztuką romańską. Budowlę na planie greckiego krzyża wieńczyła wysoka kopuła, a malownicza elewacja zachwycała bogatymi zdobieniami. Kaplica ta usytuowana jest na niewielkim wzniesieniu, co nadaje jej wyjątkowo piękny wygląd, gdyż jest wspaniale wyeksponowana, a dodatkowo ozdabia ją basen i fontanna. Stanowi ona centralny punkt nekropolii. W roku 1925 wybudowano przy niej krematorium. Przez długi czas budynek ten jednak nie był użytkowany, do roku 1994, kiedy to zakończono jej odbudowę. Od 2005 r. działa również krematorium.
Kwatera wojenna
Spoglądając na główną oś cmentarza, z łatwością odnajdziemy kwaterę wojenną, która usytuowana jest między Pomnikiem Braterstwa Broni a kaplicą. Cztery sektory rozdziela aleja obwiedziona żywopłotem z cisów. Jest to miejsce spoczynku 367 polskich żołnierzy oraz 3012 radzieckich mundurowych. Oprawa plastyczna tego miejsca pamięci składa się na:
– tablicę poświęconą bohaterom, którzy polegli, walcząc nad Odrą i Bałtykiem oraz głaz ozdobiony symbolem mieczy grunwaldzkich,
– czarny obelisk upamiętniający tych, którzy brali udział w wielkiej wojnie ojczyźnianej,
– prawosławny krzyż okolony napisem w starocerkiewno-słowiańskim języku symbolizujący bramę wieczności,
– Pomnik Braterstwa Broni w kształcie husarskich skrzydeł prostopadle ku sobie skierowanym.
Pomniki i symbole pamięci
Szczecińska nekropolia obfituje w wiele miejsc pamięci jak pomniki i monumenty poświęcone konkretnym grupom osób wartych wspomnienia i zasługujących na szczególne uhonorowanie. Pomniki te powstawały na przestrzeni wielu lat i tworzą swoisty zapis historii okolicznych ziem. Często odwiedzanym monumentem jest Pomnik Armii Krajowej autorstwa M. Prauzińskiego, który powstał w 2004 r. Jest on swoistym hołdem dla żołnierzy Armii Krajowej oraz innych organizacji o charakterze zbrojnym, które działały w służbie Polskiego Państwa Podziemnego. Krzyż katyński powstał w celu upamiętnienia polskich oficerów oraz jeńców wojennych w 1940 r. zamordowanych na terenie Związku Radzieckiego. Projektant Jakub Lewiński, tworząc tę kompozycję inspirował się /nawiązywał do wizerunku Orderu Virtuti Militari z podobnymi śladami okaleczenia, jakie miały ofiary tej haniebnej zbrodni. Dość rozległy teren został przeznaczony pod monument dedykowany osobom, które nie powróciły z morza. Autorką omawianego tu projektu pomnika jest M. Radnicki oraz M. Szubert-Radnicka, a data powstania ich dzieła to 1989 r.
Zachęcamy do zapoznania się z artykułem opisującym jedną z najważniejszych polskich nekropolii jaką jest – Cmentarz Powązkowski w Warszawie – Największe cmentarze w Polsce – Cmentarz Powązkowski
Pomnik Sybiraków powstał z inicjatywy Sybiraków mieszkających na terenie województwa zachodniopomorskiego w 1994 r. Tym, co wyróżnia ten znak pamięci, jest fragment torów kolejowych mający symbolizować wywózkę zesłańców. Zostały tu również umieszczone symbole religijne osób pokrzywdzonych, daty zsyłek: od 1768 r. do 1953 r. oraz znak Związku Sybiraków.
W środkowej części Kwatery Kombatantów, która charakteryzuje się ujednoliconymi mogiłami, w kształcie przypominającymi symbol Polski Walczącej znajduje się Pomnik Kombatantów. Jest to abstrakcyjna kompozycja, w skład której wchodzą: miniatura husarskiego skrzydła i ciasno ułożone ostrosłupy nawiązujące do grotów strzał. Fundatorem monumentu jest Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej, a jego odsłonięcie nastąpiło w 1995 r.
W 1999 r. powstał wyczekiwany od dawna pomnik upamiętniający niewygodne dla komunistycznych władz osoby, które poniosły śmierć w czasie tragicznych wydarzeń określanych jako Grudzień ‘70. Po upływie 29 lat od śmierci tych 5 odważnych osób udało się je godnie uhonorować dzięki działaniom podjętym przez Stowarzyszenie Społeczne Grudzień ’70-Styczeń ’71, gdyż wcześniej ich pochówek był utrzymywany w tajemnicy i nie pozwalano na oficjalne oddanie im czci. Pomnik ten przypomina dziób statku, a zamiast masztu góruje nad nim krzyż. Oficjalna jego nazwa to Krzyż Męczeństwa Narodu Polskiego, lecz potocznie zwie się go Krzyżem Grudnia ’70 i jest to symbol walki wszystkich Polaków o to, by Polska była niepodległa.
Surowa ściana z odciśniętymi w niej śladami po deskach i ozdobiona płytą z napisem przywołującym pamięć pomordowanych od 1939 r. do 1945 r. tworzy Pomnik Ofiar Niemieckich Obozów Koncentracyjnych. Składane są tu wieńce, by uczcić i oddać hołd wszystkim więźniom niemieckich obozów koncentracyjnych, a także obozów przesiedleńczych i ofiarom gestapo. Z inicjatywą utworzenia tej pamiątkowej rzeźby wykonanej przez Kazimierza Stachowiaka wyszli byli więźniowie.
Na uwagę zasługuje fakt budowy Pomnika Ofiar Nacjonalistów Ukraińskich – z taką inicjatywą wyszło stowarzyszenie „Kresy Wschodnie Dziedzictwo i Pamięć„ oraz Instytut Pamięci Narodowej. Dramatyczne wydarzenia miały miejsce od roku 1939 aż do 1947, kiedy to nacjonaliści ukraińscy popełnili wiele zbrodni ludobójstwa na Polakach. Wymowny symbol zapadającego się dachu opuszczonej chaty oraz słup z wyrytymi 28 nazwami wyludnionych miejscowości to dzieło prof. Katarzyny Radeckiej, które zostało poświęcone w 2019 roku.
By wiecznym szacunkiem obdarzać tych, którzy jako pierwsi Polacy osiedlili się tu po roku 1945, lecz zginęli tragicznie-wybudowano Pomnik Pionierów Szczecina. Forma pięciometrowego stylizowanego krzyża oraz czarnych granitowych płyt z wyrytymi nazwiskami została zaaranżowana przez J. Lewińskiego.
Jeden z największych monumentów na nekropolii szczecińskiej to Pomnik Działaczy Ruchu Robotniczego, który ma szerokość 14 metrów. Jest to masywna betonowa bryła tak charakterystyczna dla połowy lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku, która swą powierzchnią przypomina łopoczący na wietrze sztandar.
Pomnik Ofiar Katastrofy Promu Jan Heweliusz został zaprojektowany, by przypominać o najtragiczniejszym w skutkach zatonięciu promu w historii polskiej floty handlowej od czasu II wojny światowej. Forma dwóch pochylonych polerów jest porównywana do pochylonych krzyży, ale symbolizuje także XX rocznicę katastrofy, która przypadała 14.01.2013 r. Podstawa monumentu wykonana została ze skały, która barwą jest zbliżona do toni morskiej.
Szlakiem traktu historycznego
By umożliwić poznanie godnych uwagi miejsc znajdujących się we wschodniej – starszej części nekropolii wytyczono szlak oraz 21 stacji, przy których umieszczono tablice informujące o ciekawych obiektach. Przebycie szlaku może zająć około 2 godzin, a początek i koniec trasy zaplanowano przy bramie głównej.
Wybrane stacje na szlaku, które warto wymienić, to stacja druga – znajduje się przy niej Pomnik Żołnierzy 357 Pułku Piechoty, którzy polegli w czasie I wojny światowej. Zrekonstruowana kolumna zwieńczona jest figurą orła, widnieją na niej nazwy miejscowości oznaczające pola bitewne z tamtego okresu. Kolejnymi stacjami z interesującymi rzeźbami są te o numerach 6 i 8 – to przy nich znajduje się Lapidarium. Utworzono je w 2007 r. zgodnie z projektem J. Wojteckiej i M. Jaroszek, a zgromadzono tu najpiękniejsze nagrobki z wielu miejsc na Cmentarzu Centralnym. By ozdobić to miejsce, zrekonstruowano także niewielką fontannę, drewniany mostek i zadaszone ławki. Wcześniej miejsce to zajmował gaj urnowy wykonany według planów Georga Hanninga. Można podziwiać tu mogiłę Hermanna Hakena, a także nagrobek przeznaczony dla rodziny Neumann, który zdobi nietypowa figura anioła zastygła w geście proszącym o ciszę. Warte zobaczenia są także pomniki nagrobne rodziny Plötz, rodzin Schulze oraz Schubel. Ten ostatni tworzy tak zwane latarnie umarłych.
Zatrzymując się przy stacji dziesiątej, ujrzymy Kwaterę Zasłużonych, która powstała w latach 60. dwudziestego wieku, choć przed wojną istniała tu kwatera urnowa. Mimo iż osoby uznawane jako warte chwały często były wybierane według wyznawanych poglądów politycznych, to jednak miejsce spoczynku znaleźli tu także inni bezsprzecznie zasłużeni dla Szczecina oporni na wpływy ideologiczne. Swoje grobowce mają tu między innymi: Antoni Ledóchowski oraz Konstanty Maciejewicz, którzy byli kapitanami żeglugi wielkiej i określani byli jako ważne postacie w polskim szkolnictwie morskim. Trener piłkarski i jedna z tych ważnych osób, bez której nie powstałby klub Pogoń Szczecin to Florian Krygier, swój nagrobek ma tu także dziennikarz Wiesław Dachowski, prawnik Roman Łyczywek oraz zasłużeni dla przedwojennej Polonii szczecińskiej Maksymilian Golisz i Aleksander Omieczyński. Słynna pani pedagog Janina Szczerska, prozaicy: Ireneusz Gwidon Kamiński i Jan Papuga również są tu upamiętnieni. Spoczywa w tym miejscu też kilku artystów takich jak: Emanuel Messer oraz Guido Reck.
Stację dwunastą usytuowano tak, by zwrócić uwagę na przypadkowo odnaleziony grobowiec Wilhelma Meyera-Schwartau, jego żony i dzieci. Materiał, z którego jest wykonany nagrobek to czerwony piaskowiec, który nadaje mu wyjątkowy urok.
Nie pomińmy również nagrobków dwóch znanych rodzin Kissling i Papenbrock, ponieważ tu znajduje się stacja dwudziesta. Pierwszy stanowi półkole utworzone z kolumn, a belka na nich wsparta zawiera motto zachęcające, by działać za dnia i ostrzeżenie, że gdy przyjdzie noc, nasze działanie będzie daremne. Drugi z grobowców powstał również około roku 1910 i naszą uwagę niechybnie skierujemy na bogate zdobienie tego sarkofagu. A znajdziemy tu zarówno girlandy kwiatów, putta, jak i kaduceusz, czyli wyobrażenie laski będącej oznaką nietykalności, za pomocą której łagodzono spory.
W obrębie Cmentarza Centralnego znajdują się ruiny będące pozostałością po forcie ćwiczebnym z początku XX wieku. Przez pewien czas użytkowany był on jako strzelnica wojskowa, lecz dziś nie pełni już tej funkcji.
Ze względu na charakter, jaki zbliżony jest do założenia parkowego, posadzono tu wiele gatunków interesujących okazów botanicznych. Są to zarówno drzewa, krzewy dalekowschodnie, pochodzące z Północnej Ameryki, jak i te europejskie. Najciekawsze z nich to między innymi: kasztan jadalny, bożodrzew gruczołowaty, skrzydłorzech kaukaski, tulipanowiec amerykański, czy korkowiec amurski. W celu ukazania piękna tych okazałych roślin stworzono ścieżkę botaniczną, która wiedzie przez wschodnie peryferie nekropolii. Niepowtarzalny klimat istnieje tu także dzięki dwóm strumieniom, które płyną na tym terenie, o wdzięcznych nazwach Jasna i Cicha Woda.
Przeczytaj także o Cmentarzu Rakowickim w Krakowie – Najważniejsze cmentarze w Polsce – Cmentarz Rakowicki
Szczeciński Cmentarz Centralny określany jest również jako jeden z największych cmentarzy na świecie. W Europie większe od niego są tylko: Cmentarz w Hamburgu tak zwany Ohlsdorf oraz wiedeński Wiener Zentralfriedhof. O to, by nekropolia szczecińska była zadbana i systematycznie przebiegały tu prace renowacyjne, dba obecnie Stowarzyszenie na Rzecz Cmentarza Centralnego. Ochrona okazów przyrodniczych, rozwijanie wiedzy na temat zabytków i walorów historycznych tego miejsca, to także cele, które realizuje stowarzyszenie. Te działania zachęcają do współpracy i pielęgnacji wspomnień o dawnych wydarzeniach w myśl zasady, by znając przeszłość odpowiedzialnie budować przyszłość.
Grupa Pogotowie Pogrzebowe
